Jak możemy uczyć się od siebie nawzajem i dzielić najlepszymi praktykami badania miejsc pamięci Holokaustu, szczególnie w kontekście obecnych konfliktów wojennych?
🇺🇦 UA ⭢ Транскордонний обмін знаннями (czytaj po ukraińsku)

Kontekst

Zmiany granic w Europie Środkowo-Wschodniej po 1945 r. oraz komunistyczne rządy w regionie miały wpływ na sposób upamiętniania miejsc związanych z Zagładą w dekadach po zakończeniu II wojny światowej. Zespół projektu MultiMemo analizował podobne miejsca w Polsce i Ukrainie – będące częścią tej samej historii – oraz sposób, w jaki przez lata były one badane i traktowane. Seminarium eksperckie dotyczące obozu janowskiego we Lwowie zgromadziło zajmujące się nim osoby badawcze i eksperckie, związane z instytucjami na terenie byłych obozów w Polsce oraz zajmujące się archeologią Holokaustu i badaniami nieinwazyjnymi. Celem seminarium było rozpoznanie stanu badań nad obozem janowskim w Ukrainie oraz potencjału zastosowania nieinwazyjnych metod badań tego miejsca i jego okolic — praktyki, która została już wcześniej zastosowana do badań innych byłych obozów na terenie współczesnej Polski.

Wydarzenie zorganizowano w Lublinie (Polska) we współpracy z tamtejszą Bramą Grodzką – Teatrem NN oraz z innymi partnerami, takimi jak Katedra Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Centrum Historii Miejskiej Europy Środkowo-Wschodniej we Lwowie.

Najważniejsze aspekty projektu

  • Wykorzystanie metod nieinwazyjnych w badaniach Holokaustu: Eksperci zaprezentowali postępy w technologiach zdalnego wykrywania, takich jak LiDAR, obrazowanie z dronów i radar penetrujący ziemię, pokazując, jak te metody pozwalają na etyczne badania bez zakłócania miejsc pochówków.
  • Współpraca transgraniczna między polskimi i ukraińskimi instytucjami: Seminarium sprzyjało istotnym dyskusjom między badaczami z Polski i Ukrainy, podkreślając wspólne historie, różne podejścia do upamiętniania miejsc oraz wyzwania związane z trwającą wojną.
  • Uwzględnienie wpływu wojny na upamiętnianie i badania: Osoby uczestniczące w seminariach zastanawiały się nad etycznymi i logistycznymi wyzwaniami związanymi z badaniem i zachowywaniem miejsc Holokaustu w aktywnych strefach konfliktu, co doprowadziło do propozycji etapowych planów badawczych i działań dokumentacyjnych w formie cyfrowej.

Wyzwania

  • Konieczne było uwzględnienie wpływu trwającego konfliktu zbrojnego jako istotnego kontekstu dla wszelkich badań i działań upamiętniających w miejscu obozu janowskiego we Lwowie — zarówno w wymiarze logistycznym i praktycznym, jak i z perspektywy etyki oraz priorytetów charakterystycznych dla strefy konfliktu
  • Konieczność zorganizowania seminarium w formie hybrydowej – z powodu trwającej wojny w Ukrainie, po rosyjskiej pełnoskalowej inwazji w lutym 2022 r. – aby umożliwić ukraińskim członkom i członkiniom organizacji partnerskich aktywny udział w seminarium.

Rozwiązania

  • Dla zapewnienia jakości wymiany wiedzy i inkluzywności w trakcie seminarium, zapewniono wysokiej jakości transmisję na żywo, z tłumaczeniem i możliwością dyskusji, aby zapewnić aktywne zaangażowanie.

Dalsze rozwiązania w kontekście badań i wymiany wiedzy:

  • Zdalne badania i metody nieinwazyjne: wykorzystanie LiDAR, obrazowania z dronów i badań archiwalnych do badania miejsca bez fizycznej obecności w nim.
  • Współpraca z lokalnymi instytucjami: ścisła współpraca z ukraińskimi naukowcami i naukowczyniami, organizacjami pozarządowymi i władzami lokalnymi, mającymi dostęp do tego miejsca i mogącymi monitorować teren.
  • Kodeks etyczny: opracowanie wytycznych, które połączą badania historyczne z wrażliwością na obecny kryzys humanitarny.
  • Planowanie długoterminowe: ustalenie pracy etapowej — rozpoczęcie od badań archiwalnych i zdalnych, a następnie planowanie badań terenowych, gdy warunki będą bardziej sprzyjające.

Opis

Holokaust pozostawił po sobie niepokojące dziedzictwo, w tym infrastrukturę ludobójstwa: miejsca byłych obozów koncentracyjnych i zagłady. Nie wszystkie z nich zostały upamiętnione w ciągu dekad po zakończeniu II wojny światowej. Podczas gdy większość ludzi na świecie zna Auschwitz-Birkenau, inne miejsca poobozowe pozostają mniej rozpoznane; jeszcze inne zostały upamiętnione dopiero niedawno (np. Sobibór, Płaszów); są i takie, które wciąż czekają na upamiętnienie (np. dawny obóz janowski we Lwowie).

Tego rodzaju procesy upamiętniające wymagają dokładnych badań topograficznych — niezbędnych zarówno do lepszego zrozumienia miejsca, jak i zadbania o to, by prace budowlane nie zakłóciły miejsc pochówków ofiar. Żydowskie prawo religijne (Halacha) zabrania ingerowania w miejsca pochówku, ponieważ narusza to spokój zmarłych.

Nowe możliwości technologiczne i metody badawcze otworzyły jednak pole do badania i lokalizowania miejsc pochówków ofiar Holokaustu bez zakłócania ich w sposób, w jaki robi to tradycyjna archeologia.

Celem seminarium zorganizowanego w Lublinie przez polskich i ukraińskich partnerów było podzielenie się wiedzą na temat współczesnych metod badawczych, dozwolonych w świetle żydowskiego prawa religijnego, przyjrzenie się potencjałowi stosowania tych metod i narzędzi w odniesieniu do obozu janowskiego we Lwowie oraz wspólne rozważenie dalszych kierunków badań, działań edukacyjnych i upamiętniających na terenie byłego obozu i w jego okolicach.

Była to również okazja do omówienia podobieństw i różnic w traktowaniu tego typu miejsc w Polsce i w Ukrainie po II wojnie światowej oraz ich współczesnego stanu i skali oddziaływania społecznego. Ważny kontekst seminarium stanowiła trwająca wojna w Ukrainie, rodząca ważne pytania o to, jak podchodzić do miejsc trudnego dziedzictwa w strefach konfliktu.

Wnioski

  • Transgraniczna współpraca wzmacnia wysiłki badawcze: Partnerstwa pomiędzy polskimi i ukraińskimi instytucjami, organizacjami pozarządowymi i lokalnymi naukowcami są kluczowe dla wymiany wiedzy, dostępu do miejsc i kontynuacji badań pomimo trudności logistycznych.
  • Podejścia interdyscyplinarne wzbogacają zrozumienie: Łączenie wiedzy z zakresu archeologii Holokaustu, historii, religioznawstwa i nauk cyfrowych prowadzi do bardziej kompleksowych wyników badawczych i innowacyjnych metodologii.
  • Analiza porównawcza dostarcza głębszych wniosków: Badanie tego, jak miejsca Holokaustu w Polsce i w Ukrainie były upamiętniane i badane na przestrzeni lat, ujawnia szersze wpływy historyczne, polityczne i społeczne na stan ich zachowania i pamięć o nich.
  • Działania upamiętniające muszą być wrażliwe na obecne realia: Wojna w Ukrainie wpływa nie tylko na logistykę, ale również na etyczne i symboliczne wymiary upamiętniania miejsc trudnego dziedzictwa, wymagając ostrożnego i pełnego szacunku podejścia.
  • Strefy konfliktu wymagają elastyczności i wzięcia pod uwagę względów etycznych: Trwające warunki wojenne wymagają elastycznych, etapowych planów badawczych i wytycznych etycznych, które równoważą badania historyczne ze względami humanitarnymi.

Więcej informacji

Pełny program konferencji: Uczynić niewidzialne widzialnym – MultiMemo

Finansowanie

Projekt MultiMemo finansowany przez UE (CERV).

 

Fotografie – Fundacja Zapomniane