W jaki sposób różne historie przemocy – między innymi Holokaust, niewolnictwo i kolonializm – przecinają się i wpływają na siebie nawzajem?
🇫🇷 FR ⭢ Tout en reliant les histoires (czytaj po francusku)

 

Kontekst

Wydarzenie Łącząc historie wyrasta z koncepcji pamięci wielokierunkowej, sformułowanej przez Michaela Rothberga w jego książce Pamięć wielokierunkowa: Pamiętanie Zagłady w epoce dekolonizacji (2009, wyd. polskie 2015). Koncepcja ta kwestionuje ideę, zgodnie z którą pamięć o różnych traumatycznych zjawiskach – takich jak Zagłada oraz inne ludobójstwa, niewolnictwo czy kolonializm – powinna mieć konkurencyjny charakter. Zamiast tego – przekonuje Rothberg – rozmaite rodzaje pamięci zbiorowych mogą współdziałać, przecinać się i wzajemnie kształtować, tworząc wspólną przestrzeń dialogu i refleksji.

Perspektywa ta jest szczególnie istotna w kontekście współczesnych społeczeństw europejskich, w publicznym dyskursie których historie społeczności żydowskich i afrykańskich nierzadko funkcjonują oddzielnie. Podczas wydarzenia dziedzictwo niewolnictwa, kolonializmu i Zagłady zaprezentowano jako wzajemnie powiązane, mające wpływ na podejmowane współcześnie kwestie sprawiedliwości społecznej, restytucji dóbr kultury i pamięci zbiorowej.

Ułatwiając dialog pomiędzy społecznościami żydowskimi i afrykańskim, podczas wydarzenia starano się zbadać te powiązania, stawić czoła historycznym niesprawiedliwościom i promować bardziej inkluzywne podejście do pamięci. Przykładowo, sesja w Belgii koncentrowała się na problemie restytucji po II wojnie światowej i okresie kolonialnym, aby zilustrować, w jaki sposób różne historyczne traumy mogą kształtować współczesne debaty na temat dziedzictwa kulturowego, dyskryminacji i sprawiedliwości społecznej.

Najważniejsze aspekty projektu 

Dialog pomiędzy społecznościami żydowskimi i afrykańskimi. Dla przedstawicieli obu społeczności wydarzenie to było ważną i rzadko nadarzającą się okazją do otwartego omówienia swoich zmagań o sprawiedliwość historyczną.

Dyskusja podważyła konwencjonalny podział na pamięć Zagłady i pamięć kolonializmu – pokazała, w jaki sposób oba te doświadczenia wpływają na współczesne debaty na temat restytucji dóbr kultury.

Przejście od traumy historycznej do działań zbiorowych. Prowadzony w ramach wydarzenia dialog prowadził od nakreślenia historycznych roszczeń do omówienia praktycznych kroków w zakresie aktywizmu, zmian politycznych i przyszłych współprac.

Przesłanie końcowe: wezwanie do dalszej współpracy. Konferencja pokazała, że pamięć wielokierunkowa to nie tylko koncepcja teoretyczna, ale praktyczne narzędzie sprawiedliwości i pojednania.

Wyzwania

Napięcia pomiędzy konkurującymi narracjami historycznymi

  • Jednym z głównych wyzwań było poruszanie się w obszarze potencjalnie konkurencyjnych, odmiennych narracji historycznych.
  • Podczas gdy projekt MultiMemo promuje współzależności pomiędzy żydowską i afrykańską pamięcią, w publicznym dyskursie pamięć często traktowana jest jak gra o sumie zerowej: różne historie rywalizują o uznanie, zamiast wzajemnie się wzbogacać.
  • Niektóre społeczności i instytucje stawiają na pierwszym miejscu własne traumy historyczne i mogą przeciwstawiać się szerzej zakrojonym zestawieniom Zagłady, kolonializmu i niewolnictwa.

Restytucja dóbr kultury jako drażliwy temat

  • Pytanie o restytucję dóbr kultury – w kontekście mienia żydowskiego skradzionego w czasie Zagłady i po niej lub zrabowanych afrykańskich artefaktów z okresu kolonializmu – pozostaje politycznie drażliwe i prawnie złożone.
  • Instytucje takie jak Królewskie Muzeum Afryki Środkowej w Tervurenie (Belgia) na przestrzeni wielu lat zyskały doświadczenie w konfrontowaniu się z żądaniami zwrotu zrabowanego dziedzictwa afrykańskiego społecznościom, do których ono pierwotnie należało oraz w wysiłkach na rzecz przekształcania stałej ekspozycji muzeum i jego narracji. Z kolei organizacje żydowskie od lat walczą o restytucję dóbr z okresu Zagłady.
  • Niektórzy decydenci polityczni i instytucje obawiają się uznania przeszłych niesprawiedliwości oraz tego, że całkowita restytucja mogłaby ustanowić precedens prawny, który wpłynąłby na inne, podobne sprawy.

Różnice w stopniu uznania i reprezentacji

  • Podczas gdy Zagłada została szeroko udokumentowana, zinstytucjonalizowana i włączona w europejską politykę pamięci, w dyskursie publicznym często marginalizuje się historię niewolnictwa i kolonializmu.
  • Zdaniem afrykańskich aktywistów podczas gdy istnieją oficjalne pomniki Zagłady i programy edukacyjne, instytucjonalnego wsparcia dla upamiętniania zbrodni kolonialnych brakuje.
  • Tego rodzaju dysproporcje w stopniu uznania były jednym z wyzwań na drodze do traktowania obu tych doświadczeń – w ramach niniejszego projektu – z jednakową powagą i uważnością.

Trudności w zaangażowaniu szerszej publiczności

  • Dotarcie do szerszej opinii publicznej, decydentów politycznych i młodszych pokoleń oraz zaangażowanie ich w dyskusję o pamięci wielokierunkowej wymagało innowacyjnych metod.
  • Wiele osób nie jest zaznajomionych z pojęciem pamięci wielokierunkowej, co utrudniało przekazanie jej znaczenia w kontekście współczesnej sprawiedliwości społecznej.
  • Istniało także ryzyko, że nazbyt akademickie dyskusje nie będą rezonować z szeroką publicznością.

Rozwiązania

Zastosowanie koncepcji pamięci wielokierunkowej w praktyce

  • Zamiast traktować historyczne traumy (Zagładę, niewolnictwo, kolonializm) jako osobne lub konkurencyjne, projekt umożliwił ich wzajemny dialog.
  • Tego rodzaju komparatystyczne i interaktywne podejście zachęcało uczestników do dostrzeżenia powiązań pomiędzy różnymi historiami oraz wspólnymi im dążeniami do uznania i sprawiedliwości.

Metody artystyczne: Film, wystawy i wizualny storytelling 

  • Projekt wykorzystał artystyczne interpretacje pamięci, aby zaangażować w dyskusję publiczność spoza tradycyjnych kręgów akademickich.
  • Wystawa „The Forgotten of Wars” prezentowała narracje marginalizowane, ułatwiając dostęp do złożonych tematów historycznych.
  • Pokaz filmu „Destins Croisés: Solidarités entre Juifs et Noirs aux États-Unis” Rokhayi Diallo i Davida Rybojada podkreślił historyczną solidarność pomiędzy społecznościami żydowskimi a czarnoskórymi i wzmocnił wydźwięk motywów przewodnich projektu.

Dyskusje i działania na poziomie społeczności

  • Projekt aktywnie angażował organizacje afrykańskie i żydowskie, aby zagwarantować reprezentację historycznie marginalizowanych grup.
  • Panele dyskusyjne były prowadzone przez osoby bezpośrednio zaangażowane w procesy restytucji, mogące dostarczyć praktycznych informacji na temat polityki pamięci.
  • Wydarzenie zorganizowano w formacie dwujęzycznym (francusko-angielskim).

Opis

Początkowa faza projektu – służąca określeniu jego zakresu – koncentrowała się na badaniach historycznych, nawiązywaniu kontaktów społecznych oraz konsultacjach eksperckich. Naukowcy, aktywiści i profesjonaliści z dziedziny muzealnictwa pracowali wspólnie nad zidentyfikowaniem kluczowych tematów, takich jak restytucja dóbr kultury, pamięć o Zagładzie i dziedzictwo kolonializmu. Podstawę późniejszych dyskusji komparatystycznych stanowiły zebrane studia przypadków, opisujące wysiłki restytucyjne społeczności żydowskich i afrykańskich.

Istotnym elementem projektu była konferencja „MultiMemo Dissemination Conference: Connecting Histories”, zorganizowana 20 lutego 2025 r. w Belgii. Podczas tego wydarzenia zespoły MultiMemo, CEJI oraz UMF przybliżyły koncepcję pamięci wielokierunkowej oraz wyniki projektu MultiMemo.

Następnie omówiono powszechnie dostępną wystawę „The Forgotten of Wars”, prezentującą historie działaczy ruchu oporu z czasów II wojny światowej, bojowników pochodzenia kongijskiego w Belgii oraz zmarginalizowanych ofiar wojny. Podkreślono jednocześnie, w jaki sposób łączą się różne narracje historyczne. Wystawa, kuratorowana przez Georgine Dibua Mbombo (Bakunshinta), umożliwiała wizualne i narracyjne zgłębienie pomijanych dotąd historii.

Druga część wydarzenia skupiła się na doświadczeniu życiowym – wybitni paneliści podzielili się swoją wiedzą oraz osobistymi refleksjami na temat ważnych kwestii dziedzictwa kulturowego i restytucji:

Sanchou Kiansumba, aktywista z Collectif Mémoire Coloniale et Lutte contre les Discriminations, opowiedział o długiej drodze do uznania zbrodni europejskiego kolonializmu.

Anne Wetsi Mpoma, niezależna kuratorka i historyczka sztuki, wykazała, że afrykańskie dobra kultury – skradzione przez kolonialne rządy – pozostają zamknięte w europejskich instytucjach; zarysowała ona także podobieństwa z powojenną walką o restytucję mienia żydowskiego.
Joanna Peczenik, z Collectif Golem, zwróciła uwagę na wyzwania związane z zachowaniem pamięci o Żydach we współczesnej Europie, w obliczu transformowania, zaniedbywania lub komercjalizowania miejsc związanych z żydowską historią.
Ronny Naftaniel, sekretarz Jewish Heritage The Hague, podzielił się spostrzeżeniami na temat skomplikowanych negocjacji, które doprowadziły do restytucji mienia z okresu Zagłady; zaprezentował zestaw cennych strategii, które mogą być pomocne w podobnego typu wysiłkach ze strony społeczności afrykańskich.

Dyskusja zachęcała uczestników do refleksji nad tym, jak pamięć jest instytucjonalizowana, kto ma dostęp do dziedzictwa kulturowego i jak wygląda prawdziwa sprawiedliwość – dziesiątki, a nawet setki lat po popełnieniu historycznych niesprawiedliwości.

Ostatnia część wydarzenia miała odmienny charakter – opowieści kinowej. Konferencję zakończyła bowiem projekcja dokumentu „Destins Croisés: Solidarités entre Juifs et Noirs aux États-Unis” Rokhayi Diallo i Davida Rybojada. Film badał skomplikowane historyczne relacje społeczności żydowskiej i czarnoskórej w Stanach Zjednoczonych: momenty solidarności, wspólnego aktywizmu i wzajemnej walki, od ruchu na rzecz praw obywatelskich po współczesne działania na rzecz sprawiedliwości. Za sprawą materiałów archiwalnych, wywiadów i analizy historycznej, dokument sprowokował refleksję dotyczącą międzyspołecznych sojuszy i nieustannej walki o sprawiedliwość.

Wnioski

Potencjał pamięci wielokierunkowej jako ramy teoretycznej
Traktowanie historycznych traum jako wzajemnie powiązanych – nie zaś konkurencyjnych – pozwoliło na bogatsze dyskusje i zwiększenie inkluzyjności wysiłków upamiętniających.

Zbliżenie społeczności żydowskiej i afrykańskiej sprzyjało wzajemnemu zrozumieniu historycznych niesprawiedliwości i sposobów, w jakie różne grupy radziły sobie z restytucją, utratą kultury i uznaniem historycznym.

Wyzwania w debatach na temat restytucji i dziedzictwa kulturowego

Restytucja zrabowanych dóbr kultury pozostaje skomplikowanym problemem prawnym i politycznym, wymagającym długofalowych wysiłków rzeczniczych, negocjacyjnych i prowadzących do zaangażowania społecznego.

Doświadczenia społeczności żydowskiej w zakresie restytucji mienia z okresu Zagłady dostarczyły przydatnych strategii, które afrykańscy aktywiści mogą wykorzystać w swoich dążeniach do restytucji dóbr z okresu kolonialnego (i odwrotnie).

Kontynuowanie międzyspołecznego dialogu

Przyszłe inicjatywy również powinny sprzyjać dialogowi pomiędzy historycznie marginalizowanymi społecznościami, aby możliwe było pogłębianie wiedzy na temat wspólnych historii i wyzwań. Włączenie do tej rozmowy społeczności rdzennych, romskich i innych grup uchodźczych mogłoby dodatkowo wzbogacić ramy pamięci wielokierunkowej.

Więcej informacji

https://multimemo.difficultheritage.eu/blog/event/wydarzenie-upowszechniajace-projekt-multimemo/

Finansowanie

EU (CERV)

 

Fotografie – Annabelle Betz, CEJI