Jak zaangażowanie rodzin potomków oraz sztuka współczesna mogą pogłębić osobiste i wieloaspektowe rozumienie przeszłości i teraźniejszości?

Kontekst 

Niemieckie miasto Breslau – dziś Wrocław w Polsce – było niegdyś domem jednej z najbardziej dynamicznie rozwijających się społeczności żydowskich w Europie Środkowej. Edykt emancypacyjny z 1812 r. stanowił istotny krok w kierunku przyznania Żydom równych praw obywatelskich w Królestwie Pruskim, w tym możliwości studiowania na uniwersytetach, zajmowania stanowisk publicznych i aktywnego uczestnictwa w życiu miasta. W XIX i na początku XX w. żydowscy mieszkańcy Breslau odgrywali kluczową rolę w życiu handlowym, przemysłowym, akademickim i kulturalnym miasta. Zakładali synagogi, szkoły i instytucje, które stanowiły ważny element jego tożsamości. Wzrost potęgi nazistowskich Niemiec w latach 30. XX w. doprowadził jednak do wykluczania i prześladowania obywateli żydowskich. W 1939 r. w Breslau pozostało około 13 000 Żydów; wielu z nich było zmuszonych do ucieczki, podczas gdy inni zostali deportowani.

Wystawa Odkładając rzeczy na miejsce. Żydowscy Breslauerzy i ich przedmioty, prezentowana w OP ENHEIM we Wrocławiu od maja do września 2024 roku, ukazywała życie przedwojenne, oferując wgląd zarówno w historie rozwoju i dobrobytu społeczności żydowskiej, jak i w brutalną rzeczywistość wykluczenia, przymusowej emigracji oraz Zagłady. Wystawa, zorganizowana przez Fundację Urban Memory i OP ENHEIM, była wyjątkową inicjatywą, która przywróciła niemal 100 przedmiotów, fotografii i dokumentów żydowskich rodzin z Breslau. Była to jednocześnie pierwsza tego rodzaju wystawa w Polsce – oparta na prywatnych zbiorach żydowskich rodzin, które aktywnie uczestniczyły w jej tworzeniu. Ponad 2 300 zwiedzających z 27 krajów obejrzało ją i zapoznało się z prywatnymi, religijnymi, kulturalnymi i zawodowymi aspektami żydowskiego życia mieszczańskiego z XVIII, XIX i XX wieku.

Wystawa prezentowała osobiste przedmioty żydowskich Breslauerów – rzeczy, które rodziny te zabrały ze sobą, uciekając z miasta pod koniec lat 30. XX wieku. Wśród nich znajdowały się obrazy, domowe precjoza, meble, fotografie z życia zawodowego i rodzinnego, listy oraz dokumenty stanowiące dowód nazistowskich prześladowań. Przedmioty te, kiedyś brutalnie usunięte ze swojego miejsca pochodzenia, na moment powróciły do Wrocławia, przywracając pamięć o ich właścicielach i utraconym świecie. Symboliczny motyw „odkładania rzeczy na miejsce” odnosił się nie tylko do dosłownego powrotu tych przedmiotów, ale także do próby ponownego połączenia przeszłości z teraźniejszością.

Projekt był wspólnym przedsięwzięciem, angażującym:

  • Fundację Urban Memory, zajmującą się na historią publiczną i badaniami nad pamięcią.
  • OP ENHEIM, prywatną instytucję kultury, która kuratoruje i promuje sztukę współczesną i młodych artystów.
  • Zespół wystawienniczy: kuratorzy, dr Małgorzata Stolarska-Fronia i dr Maciej Gugała, kluczowi konsultanci i eksperci, dr Felicitas Heimann-Jelinek, prof. Marcin Wodziński, dr Aleksandra Janus, dr Juliet D. Golden, dr Tamar Cohn Gazit, Stephen Falk, Donald Falk, Daniel Ljunggren, prof. Tim Buchen, dr Wojciech Tworek, dr Monika Piechota, dr Danuta Płókarz i Celine Skrippek.
  • Osoby, rodziny i instytucje, które użyczyły obiektów na wystawę: rodzina Avivów, Tamar Cohn Gazit, rodzina Herzów, Donald Falk, Stephen Falk, Ann Goebel-Fabbri, William L. Gross, Ingeborg Huhn, Alfred i Lotte Laurence, Daniel Ljunggren, rodzina Pearceów, Nicholas Rose, Benjamin i Rose Sklarz, Nick Tischler, Annemarie Wadlow, Madelaine Helga Zadik, Fundacja OP ENHEIM, Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego i Yad Vashem.
  • Sponsorzy publiczni i prywatni.

Najważniejsze aspekty projektu

  • Symboliczny powrót przedmiotów do Wrocławia: jednym z najważniejszych aspektów wystawy był tymczasowy powrót osobistych przedmiotów żydowskich Breslauerów do miasta ich pochodzenia. Przedmioty znajdowały się w centrum narracji i stanowiły punkt wyjścia do osobistych historii prezentowanych na tle wydarzeń historycznych.
  • Aktywny udział potomków żydowskich Breslauerów: kluczowym aspektem wystawy był aktywny udział potomków żydowskich Breslauerów, rozproszonych po całym świecie, którzy zaangażowali się w kształtowanie narracji wystawy. Na wernisaż przybyło niemal 30 z nich, tworząc w ten sposób nową społeczność byłych Breslauerów.
  • Interwencja artystyczna: wystawie towarzyszyła interwencja artystyczna typu site-specific berlińskiej artystki Anny Schapiro. Artystka badała warstwy historii zawarte w przedmiotach prezentowanych na wystawie i kumulujących przekazywane przez nie opowieści oraz sposób, w jaki te niewidoczne i pomijane historie wciąż splatają się z teraźniejszością.
  • Budynek OP ENHEIM jako przestrzeń żywej pamięci: lokalizacja wystawy – OP ENHEIM – była integralną częścią narracji historycznej. Kamienica ta należała niegdyś do rodziny Oppenheimów i była domem wielu żydowskich rodzin, co czyniło z niej głęboko symboliczne miejsce ekspozycji poświęconej żydowskiej spuściźnie Breslau.
  • Prezentacja online i archiwum: po zamknięciu ekspozycji w przestrzeni fizycznej, wystawę przygotowano do prezentacji online (uwzględniającej digitalizację 3D niektórych przedmiotów) – obecnie jest ona dostępna dla jeszcze szerszej publiczności i pełni rolę cyfrowego archiwum.

Wyzwania

Organizacja wystawy Odkładając rzeczy na miejsce. Żydowscy Breslauerzy i ich przedmioty wiązała się z szeregiem wyzwań, obejmujących aspekty polityczne, etyczne, logistyczne i kuratorskie. Ze względu na wrażliwość tematu – żydowską spuściznę, przymusową migrację i restytucję – organizatorzy mieli do czynienia ze skomplikowanymi kwestiami i musieli zadbać o historyczną precyzję, integralną etyczność i wysokie zaangażowanie publiczności.

  • Wyzwania polityczne obejmowały konieczność wykazania się historyczną wrażliwością – wystawa dotyczyła żydowskiej przeszłości Breslau (obecnie Wrocławia), miasta, które po II wojnie światowej doświadczyło całkowitej wymiany populacji. Odniesienie się do tej transformacji w sposób stroniący od upolityczniania narracji lub wykluczania różnych odbiorców, wymagało starannego, wyważonego podejścia.
  • Wyzwania etyczne obejmowały obcowanie z osobistymi, wrażliwymi przedmiotami. Wiele artefaktów prezentowanych na wystawie – w tym listy, fotografie i dokumenty z okresu Zagłady – zawierało w sobie głęboko osobiste historie o migracji, prześladowaniach i utracie. Kuratorzy musieli dołożyć wszelkich starań, aby były one traktowane z godnością i szacunkiem.
  • Kluczowa była także interpretacja historii bez zbędnego jej upraszczania. Przedstawienie złożoności życia żydowskiego w Breslau – dobrobytu, przymusowej migracji i prześladowań – bez redukowania go do jednej z tych narracji wymagało subtelnej i zniuansowanej opowieści.
  • Kolejne wyzwanie stanowiła międzynarodowa współpraca i dyplomacja – wiele przedmiotów należało do żydowskich rodzin, które wyemigrowały do różnych części świata, w tym Izraela, Niemiec, Szwecji, Belgii, Holandii, Wielkiej Brytanii i USA. Współpraca z międzynarodowymi instytucjami i osobami prywatnymi wymagała wzięcia pod uwagę kwestii dyplomatycznych i prawnych.
  • Organizacja transportu, ubezpieczeń i konserwacji delikatnych przedmiotów wymagała szeroko zakrojonego planowania. Istotne były także kwestie konserwacji i zachowania artefaktów, jako że niektóre przedmioty historyczne – np. książka z poematami Willy’ego Cohana czy tefilin Heinricha Tischlera – wymagały restauracji przed wystawieniem.
  • Innym wyzwaniem było zaangażowanie zarówno lokalnych, jak i międzynarodowych odbiorców poprzez wielojęzyczną prezentację (polski, angielski, niemiecki).
  • Wyzwania kuratorskie i koncepcyjne obejmowały opowiadanie historii za pomocą przedmiotów – wystawa miała na celu odtworzenie utraconego świata przy użyciu fizycznych artefaktów. Kuratorzy musieli starannie wybierać i układać przedmioty w sposób, który przywoływał osobiste historie i szersze konteksty historyczne.
  • Wyzwanie stanowiły także przestrzeń wystawy i jej odpowiednie zaprojektowanie – budynek OP ENHEIM, będący niegdyś domem żydowskiej rodziny Oppenheimów, stanowił bowiem integralną część narracji. Dostosowanie przestrzeni do eksponowania wszystkich artefaktów, przy zachowaniu integralności architektonicznej historycznego miejsca, wymagało twórczych rozwiązań kuratorskich.
  • Tymczasowy charakter wystawy oraz powrót przedmiotów do rodzin po zakończeniu projektu czasowo ograniczały możliwości badania i prezentowania artefaktów i historii. Wyzwanie stanowiło więc znalezienie sposobu, aby efektów tej żmudnej pracy nie utracić wraz z zakończeniem wystawy.
  • Wystawa – przynajmniej na jakiś czas – skutecznie połączyła dziedzictwo żydowskich Breslauerów z jego miejscem pochodzenia. Ustanowiła ważny precedens dla przyszłych dyskusji na temat żydowskiej pamięci, restytucji i dziedzictwa kulturowego we Wrocławiu.

Rozwiązania

Aby sprostać rozmaitym wyzwaniom politycznym, etycznym, logistycznym i kuratorskim, organizatorzy wystawy Odkładając rzeczy na miejsce. Żydowscy Breslauerzy i ich przedmioty wdrożyli szereg rozwiązań.

  • Rozwiązania polityczne i etyczne obejmowały stworzenie inkluzywnej i wieloperspektywicznej narracji. Zamiast skupiać się wyłącznie na narracjach instytucjonalnych czy politycznych, wystawa kładła nacisk na historie osobiste. Prezentowanie przedmiotów żydowskich Breslauerów za pośrednictwem głosów ich potomków pozwoliło uniknąć kontrowersyjnego, upolitycznionego zramowania, a jednocześnie podkreślić jednostkowe doświadczenia osób i rodzin.
  • Współpraca z rodzinami, które wypożyczyły przedmioty na wystawę, miała wartość kluczową. UMF przez lata utrzymywała kontakt z potomkami żydowskich rodzin z Breslau. Wystawa wyrastała z tego rodzaju bezpośredniej współpracy z dwunastoma rodzinami żydowskimi. Zaangażowanie ich w każdy etap procesu przyczyniło się do reprezentacji ich dziedzictwa z godnością i dokładnością. Ich świadectwa i historie zostały zaprezentowane na wystawie z wykorzystaniem multimedialnych rozwiązań.
  • Etyczne traktowanie wrażliwych przedmiotów również było priorytetem. Przedmioty w rodzaju listów z okresu Zagłady, dokumentów poświadczających nazistowskie prześladowania i osobistych artefaktów były prezentowane z odpowiednią wrażliwością, bez aury sensacyjności czy dekontekstualizacji. Kuratorzy kładli duży nacisk na opowiadanie historii, aby dopilnować, by każdy przedmiot wiązał się z szerszą narracją historyczną i osobistą.
  • Rozwiązania logistyczne obejmowały konserwację i restaurację artefaktów. Niektóre przedmioty historyczne wymagały rozległych prac konserwatorskich, zanim mogły zostać wystawione. Wiele obiektów – np. książka z poematami Willy’ego Cohana, zestaw tefilin Heinricha Tischlera, portret Babette Silberstein czy srebrna tiara rodzin Freund i Falk – przeszły profesjonalne procesy restauracji, aby je zachować je w dobrym stanie, jednocześnie nie zatracając ich autentyczności. W galerii wystawowej OP ENHEIM zapewniono odpowiednie warunki, przypominające te muzealne.
  • Aby zapewnić szeroką dostępność treści, przygotowano wielojęzyczną prezentację. Wystawa była dostępna w językach polskim, angielskim i niemieckim, co pozwalało na dotarcie zarówno do lokalnych odbiorców, jak i międzynarodowych gości. Do stworzenie trójjęzycznej prezentacji wykorzystano narzędzia cyfrowe.
  • Rozwiązania kuratorskie i koncepcyjne obejmowały użycie budynku OP ENHEIM jako historycznego punktu odniesienia. Miejsce samo w sobie było częścią narracji wystawy, jako że OP ENHEIM znajduje się w byłej żydowskiej kamienicy, która należała niegdyś do rodziny Oppenheimów. Wybór ten wzmacniał ideę „odkładania rzeczy na miejsce”, symbolizując powrót żydowskiego dziedzictwa do miasta. Ponadto, żydowskie artefakty odkryte w budynku podczas prac renowacyjnych – takie jak mezuza czy kawałek papieru z zapisany alfabetem hebrajskim– zostały po raz pierwszy zaprezentowane publiczności.
  • Nakładanie się kontekstów historycznych było kolejną strategią kuratorską. Projekt wystawy podkreślał różne historyczne warstwy Breslau/Wrocław, włączając przedmioty z różnych okresów, od XVIII do XX wieku. Takie podejście pomogło zilustrować rozwój żydowskiego życia w mieście, jego ciągłość oraz jego przerwanie.
  • Oprócz narracji historycznej, do wystawy włączono interwencję artystyczną berlińskiej artystki Anny Schapiro. Prace odciśnięte na ścianach OP ENHEIM, wykonane papierem ryżowym nasiąkniętym tuszem, przywodziły na myśl osobiste historie prezentowane na wystawie. Dzieło miało charakter tymczasowy – jego zniknięcie po zakończeniu wystawy nawiązywało do kruchości pamięci.
  • Opowiadanie historii osobistych odegrało kluczową rolę. Zamiast prezentować przedmioty jako statyczne artefakty, wystawa połączyła je z indywidualnymi opowieściami. Na przykład srebrna tiara rodzin Freund i Falk jest nadal używana przez potomków do obchodzenia rocznic ślubów, co pokazuje, w jaki sposób przedmioty te pozostają częścią żywych tradycji.
  • Narracja o migracji i powrocie została starannie ustrukturalizowana. Wystawa została zaprojektowana w taki sposób, aby odzwierciedlać podróż żydowskich Breslauerów, od kwitnącego życia miejskiego, przez prześladowania, migrację i wygnanie, po symboliczny powrót ich przedmiotów. Umożliwiło to zwiedzającym chronologiczną i emocjonalną podróż, ułatwiającą zrozumienie historycznej transformacji miasta.
  • Od początku projektu organizatorom zależało na dokumentacji cyfrowej, w tym skanowaniu 3D wybranych przedmiotów oraz przygotowaniu wystawy do dalszej obecności online. Po zakończeniu wystawy zespół skupił się więc na przystosowaniu treści do formy prezentacji online i stworzeniu specjalnej strony internetowej w trzech językach.
  • Dzięki powyższym rozwiązaniom organizatorom udało się połączyć przeszłość z teraźniejszością. Uwzględnienie przedmiotów historycznych, osobistych narracji, interwencji artystycznej i rozwiązań cyfrowych sprawiło, że wystawa była i nadal jest hołdem oraz narzędziem edukacji i dialogu na temat żydowskiego dziedzictwa we Wrocławiu.

Opis

Realizacja wystawy „Odkładając rzeczy na miejsce. Żydowscy mieszkańcy Wrocławia i ich przedmioty” obejmowała kilka kluczowych etapów – w tym badania, współpracę z rodzinami, prace konserwatorskie, działania kuratorskie i projektowe, wydarzenia publiczne oraz dokumentację cyfrową.

Wstępne badania i współpraca (2023):

  • Nawiązanie kontaktu z potomkami żydowskich Breslauerów z Belgii, Holandii, Izraela, Niemiec, Szwecji, Wielkiej Brytanii i USA.
  • Katalogowanie artefaktów rodzinnych, dokumentów i fotografii na potrzeby wystawy.
  • Wizyty terenowe w celu obejrzenia, wyselekcjonowania i zebrania przedmiotów.
  • Współpraca z kuratorami, historykami i ekspertami.

Opracowanie scenariusza wystawy i projektu (koniec 2023 – początek 2024):

  • Mapowanie i selekcja przedmiotów oraz historii osobistych.
  • Prace kuratorskie i badawcze.
  • Współpraca z projektantami przy aranżacji przestrzeni wystawowej.

Konserwacja i restauracja przedmiotów (koniec 2023 – początek 2024):

  • Transport i ubezpieczenie obiektów.
  • Prace konserwatorskie i restauracyjne.
  • Opracowanie treści wystawy w trzech językach (polski, angielski, niemiecki).
  • Produkcja filmów i instalacji multimedialnych, mających na celu wzbogacenie doświadczenia zwiedzających.

Otwarcie wystawy (maj 2024):

  • Oficjalne otwarcie wystawy „Odkładając rzeczy na miejsce” w OP ENHEIM we Wrocławiu.
  • Udział rodzin żydowskich, środowiska akademickiego oraz przedstawicieli muzeów w wernisażu stanowił ważny moment w wysiłkach Wrocławia na rzecz ponownego połączenia się z żydowskim dziedzictwem miasta.
  • Prezentacja niemal 100 przedmiotów, fotografii i dokumentów od żydowskich mieszkańców Wrocławia, z których wiele nie było wcześniej publicznie eksponowanych.

Wydarzenia publiczne i praktyki pamięci (maj – wrzesień 2024):

  • Oprowadzania i dyskusje dla mieszkańców Wrocławia i turystów, podkreślające wpływ życia żydowskiego w Breslau/Wrocławiu oraz znaczenie pamięci i restytucji.
  • Artystyczna interwencja typu site-specific autorstwa Anny Schapiro, symbolizująca warstwy historii i pamięci.
  • Cykl wydarzeń publicznych, w tym spotkania z potomkami i dyskusje na temat pamięci, sztuki i dziedzictwa.

Tworzenie wystawy online (koniec 2024 – początek 2025):

  • Projektowanie strony internetowej wystawy w trzech językach.
  • Cyfryzacja obiektów i dokumentów, umożliwiająca trwały zapis materiałów wystawowych.
  • Digitalizacja 3D wybranych przedmiotów.
  • Wgrywanie treści i publikacja.

Dzięki połączeniu badań historycznych, ekspresji artystycznej i zaangażowania społeczności, wystawa stworzyła głęboko immersyjne doświadczenie, przywracając żydowskie dziedzictwo Wrocławia współczesnemu miastu.

Wnioski

Wystawa „Odkładając rzeczy na miejsce. Żydowscy mieszkańcy Wrocławia i ich przedmioty” dostarczyła cennych informacji na temat tego, jak można przywracać, zachowywać i łączyć pamięć historyczną z teraźniejszością. Projekt doprowadził do kluczowych wniosków, które mogą być pomocne w przyszłych inicjatywach związanych z dziedzictwem kulturowym, pracą pamięciową i kuratorstwem muzealnym.

  • Zaangażowanie potomków, kuratorów i artystów wzbogaciło perspektywę wystawy. Wkład rodzin żydowskich Breslauerów dostarczył autentycznych przedmiotów i osobistych narracji, dzięki czemu wystawa stała się projektem żywej pamięci, a nie tylko historyczną rekonstrukcją.
  • Siła osobistych narracji – wystawa pokazała, że prezentowanie historii poprzez osobiste opowieści i przedmioty tworzy bardziej angażujące i rezonujące doświadczenie. Niekoncentrowanie się wyłącznie na globalnych wydarzeniach historycznych i uwzględnienie świadectw, listów, fotografii i pamiątek rodzinnych pozwoliło zwiedzającym nawiązać więź z indywidualnymi doświadczeniami żydowskich mieszkańców przedwojennego Breslau.
  • Znaczenie etycznych praktyk kuratorskich – praca z wrażliwymi materiałami historycznymi, szczególnie tymi związanymi z przymusowym przesiedleniem i prześladowaniami, wymagała ostrożnego, etycznego podejścia. Projekt zilustrował znaczenie konsultacji z potomkami i społecznościami dotkniętymi przemocą w zapewnieniu, aby przedmioty były wystawiane z godnością i w odpowiednim kontekście.
  • Elastyczność formatów wystawowych – wykorzystanie materiałów multimedialnych i interwencji artystycznych znacząco rozszerzyło zasięg wystawy. Włączenie treści wielojęzycznych zapewniło dostępność zarówno dla lokalnych zwiedzających, jak i potomków Breslaerów za granicą. Cyfryzacja dokumentów i przedmiotów stworzyła trwały zapis, zachowując materiały historyczne również po zakończeniu trwania wystawy.
  • Rola sztuki – instalacja artystki Anny Schapiro stanowiła aktualny, artystyczny komentarz i pokazała, jak historia może być interpretowana przez współczesną ekspresję artystyczną.

Więcej informacji

https://urbanmemoryfoundation.org/ptb-pl/

Finansowanie

Partnerzy

Fotografie – Jerzy Wypych