Jak należy traktować wrażliwe dziedzictwo – ludzkie szczątki czy przedmioty sakralne w zbiorach uniwersyteckich i muzealnych – jeśli pierwotnie pozyskano je w wyniku przemocy wojennej, kolonialnej bądź innych nieetycznych działań?
🇩🇪 DE ⭢ Der Umgang mit sensiblen Hinterlassenschaften (czytaj po niemiecku)

Kontekst

W 1945 roku, na skutek konferencji poczdamskiej, Wrocław – wcześniej niemieckie miasto Breslau – stał się częścią Polski. Ten transnarodowy, polsko-niemiecki sprawia, czyni go wyjątkowym na mapie Europy, obok innych miast z Ziem Zachodnich i Północnych, włączonych wówczas do Polski. Zbiory naukowe dawnego Uniwersytetu Breslau, które zostały uratowane przed zniszczeniem, po II wojnie światowej stały się własnością państwa polskiego i częścią kolekcji Uniwersytetu Wrocławskiego. Uczelnia ma w swoim posiadaniu zbiory etnograficzne, archeologiczne i przyrodnicze, a także ludzkie szczątki – zgromadzone przez niemieckich uczonych w okresie kolonialnym podczas ekspedycji badawczych i wykorzystywane przez nich do badań m.in. nad pochodzeniem i ewolucją Homo sapiens, typologią rasową i eugeniką. Przykładem takiego dziedzictwa jest zbiór ludzkich szczątków przywieziony do Breslau/Wrocławia z Australii przez niemieckiego profesora Hermanna Klaatscha na początku XX w., który po 1945 roku był wykorzystywany w badaniach prowadzonych przez polskich uczonych. Kolekcja ta, choć niezgromadzona przez polskich badaczy, stała się wrażliwym, trudnym dziedzictwem Uniwersytetu Wrocławskiego, ilustrującym nieoczywiste historyczne powiązania między Australią, Niemcami a Polską. Zarówno jej pochodzenie, jak i sposób wykorzystania, współcześnie budzą kontrowersje natury etycznej, wynikające z kontekstów postkolonialnych, powojennych i postkomunistycznych.

Konferencja naukowa „Wrażliwe dziedzictwo w zbiorach uniwersyteckich: między adaptacją a restytucją” została zorganizowana we Wrocławiu, aby podjąć namysł nad tą złożoną kwestią. Było to pierwsze wydarzenie w Polsce, w którym wzięli udział zarówno przedstawiciele australijskiej rdzennej społeczności Yawuru, jak i australijscy uczeni. Stało się ono platformą wymiany perspektyw australijskich, niemieckich i polskich dotyczących statusu, biografii kulturowej i etycznego wykorzystania zbiorów, którymi dysponuje Uniwersytet Wrocławski. Ludzkie szczątki, przedmioty etnograficzne i fotografie Hermanna Klaatscha stały się punktem wyjścia do rozpoczęcia dyskusji na temat statusu tego rodzaju zbiorów, ich biografii kulturowej, a przede wszystkim: prawa do ich wykorzystania we współczesnych badaniach.

Wydarzenie zostało zorganizowane z inicjatywy organizacji pozarządowej Urban Memory Foundation, we współpracy z Instytutem Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Centre for European Studies, The Australian National University.

Najważniejsze aspekty projektu

Inicjatywa ta była przełomowym wysiłkiem podjętym w Polsce, aby zaangażować przedstawicieli rdzennych społeczności oraz międzynarodowych naukowców w dyskusję o dekolonizacji wrażliwych kolekcji, restytucji i etycznych praktykach muzealnych. Ustanowiła precedens dla przyszłej interdyscyplinarnej współpracy, podnosząc świadomość o odpowiedzialności historycznej instytucji akademickich i kulturalnych.

Konferencja stanowiła przykład wymiany wiedzy, podniosła świadomość na temat wrażliwego dziedzictwa oraz wzmocniła współpracę między akademią, instytucjami publicznymi i społeczeństwem obywatelskim. Bliskie partnerstwa między uniwersytetami a organizacjami pozarządowymi wcieliły w życie deklaracje społecznie odpowiedzialnej i zaangażowanej akademii, sformułowane w Magna Charta Universitatum.

Działania te stanowią przykład pamięci wielokierunkowej w praktyce: organizacja pozarządowa zajmująca się  dziedzictwem żydowskim inicjuje debatę na temat traktowania ludzkich szczątków innej, marginalizowanej grupy mniejszościowej, rdzennych mieszkańców Australii, w celu przywrócenia sprawiedliwości społecznej dla wszystkich.

Wyzwania

Wyzwania polityczne:

  • Stosunki dyplomatyczne i międzynarodowe: Zaangażowanie rządów Polski i Australii, społeczności rdzennych oraz instytucji akademickich wymagało dyplomacji, szczególnie w kontekście działań na rzecz repatriacji i zwalczania historycznych niesprawiedliwości.
  • Polityki instytucjonalne: Uniwersytety i muzea często mają sztywne struktury biurokratyczne, które utrudniają wprowadzanie zmian w sposobie traktowania zbiorów, zwłaszcza ludzkich szczątków.

Wyzwania etyczne:

  • Traktowanie ludzkich szczątków i przedmiotów sakralnych: Pojawiającym się w projekcie odwołaniom do problemu moralnych konsekwencji przechowywania i prezentowania ludzkich szczątków oraz przedmiotów o znaczeniu kulturowym musiał towarzyszyć szacunek dla dotkniętych przemocą społeczności.
  • Konsultacje z grupami rdzennymi: Zadbanie o to, by przedstawiciele Yawuru brali czynny udział w podejmowaniu decyzji oraz aby ich głosy nie były marginalizowane, stanowiło element konieczny do zachowania integralności etycznej.
  • Badania naukowe kontra szacunek kulturowy: Utrzymanie równowagi między wartością akademicką badań nad historycznymi zbiorami a etyczną odpowiedzialnością za repatriację lub odpowiednie ukontekstowienie szczątków stanowiło złożoną kwestię.
  • Zgoda a historyczne niesprawiedliwości: Fakt, że wiele przedmiotów w zbiorach muzealnych pozyskano w wyniku przemocy kolonialnej lub z użyciem nieetycznych metod, rodzi pytania o to, w jaki sposób wynagrodzić przeszłe krzywdy.

Wyzwania logistyczne:

  • Koordynacja między instytucjami: Współpraca między wieloma uniwersytetami, muzeami i organizacjami pozarządowymi w różnych krajach wymagała szczegółowego planowania i negocjacji.
  • Partnerzy na różnych kontynentach w różnych strefach czasowych: Budżet projektu nie pozwalał na osobisty udział wszystkich partnerów i prelegentów z Polski, Niemiec i Australii. Organizacja wydarzenia w formie hybrydowej – ze zdalnym i personalnym udziałem międzynarodowych uczonych i przedstawicieli rdzennych społeczności, wymagała starannego planowania, uwzględniającego różne strefy czasowe.
  • Badania i weryfikacja zbiorów: Odpowiednia identyfikacja i dokumentacja obiektów oraz szczątków w istniejących zbiorach, uwzględniająca zmiany granic i systemów politycznych w Polsce, wymagała czasochłonnych badań i interdyscyplinarnej ekspertyzy.

Rozwiązania

  • Interdyscyplinarna grupa robocza: Konferencja była efektem sieciowania i serii spotkań z udziałem grupy badaczy i badaczek z różnych uniwersytetów zaproszonych przez organizatorów do refleksji nad kolekcją Klaatscha. Proces konsultacji trwał niemal rok – w tym czasie prowadzono badania, a naukowcy z różnych krajów nawiązali współpracę z osobami reprezentującymi społeczności rdzenne, których artefakty i ludzkie szczątki zostały przywłaszczone przez Klaatscha.
  • Wymiana wiedzy: Różni interesariusze, tacy jak uczeni i uczone, osoby pracujące w muzeach, organizacje pozarządowe i przedstawiciele społeczności, dyskutowali o szerszych implikacjach pracy z tymi zbiorami. Udział interdyscyplinarnych ekspertów z takich dziedzin jak kulturoznawstwo, medycyna, biologia, antropologia i historia wzbogacił dyskusje, czyniąc konferencję platformą wymiany różnych perspektyw.
  • Hybrydowe wydarzenie z transmisją na żywo: Konferencja miała charakter hybrydowy, z osobami uczestniczącymi stacjonarnie z Polski i Niemiec oraz tymi, które dołączyły online z Australii (australijscy badacze i przedstawiciele mniejszości). Transmisja na żywo umożliwiła szerszej publiczności w Europie i Australii oglądanie konferencji w czasie rzeczywistym, a później powrócenie do jej nagrania.
  • Popularyzacja: Konferencja naukowa została uzupełniona o wydarzenie publiczne (dyskusję panelową), które umożliwiło debatę na temat tzw. poniemieckiego dziedzictwa na Ziemiach Zachodnich i Północnych w Polsce, na przykładzie wystaw muzealnych i artystycznych.

Opis

Inicjatywa rozpoczęła się od działań przedkonferencyjnych, prowadzonych przez dr Agatę Strządałę (UMF i Wrocławski Uniwersytet Medyczny), które miały na celu przygotowanie gruntu pod głębsze dyskusje. Odbyła się seria spotkań dotyczących wyzwań etycznych związanych z pozyskiwaniem, przechowywaniem, wystawianiem i badaniem ludzkich szczątków, z wykorzystaniem kontrowersyjnej kolekcji Hermanna Klaatscha jako studium przypadku. Badacze z instytucji takich jak Uniwersytet Warszawski, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocławski Uniwersytet Medyczny oraz Fundacja Zapomniane badali kwestie dotyczące wrażliwych zbiorów. Dyskusje te ukształtowały ramy głównej konferencji – z udziałem badaczy, studentów oraz publiczności – podkreślającej istotność podjęcia podobnych debat w instytucjach akademickich, muzeach i przestrzeniach publicznych.

Pierwszy dzień konferencji, 13 listopada 2024 r., obejmował dyskusję panelową Wrażliwe dziedzictwo Wrocławia na wystawach w Odrze Centrum we Wrocławiu (Polska). Paneliści, w tym uczeni i kuratorzy z Uniwersytetu Wrocławskiego i Wrocławskiego Uniwersytetu Medycznego, omówili wyzwania związane z prezentowaniem wrażliwego dziedzictwa na wystawach oraz krzyżowaniem się sztuki, nauki i aktywizmu.

Drugi dzień konferencji, 14 listopada 2024 r., poświęcony był sesji naukowej, składającej się z trzynastu prezentacji mających na celu przybliżenie perspektyw australijskich, polskich i niemieckich związanych z omawianymi tematami. W wydarzeniu wystąpili m.in. prof. Renata Tańczuk (Instytut Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego), dr Katarzyna Williams (Centre for European Studies, The Australian National University), dr Hilary Howes (Centre for Heritage and Museum Studies, College of Arts and Social Sciences, The Australian National University), prof. Paul Turnbull (School of Humanities, University of Tasmania; Profesor Honorowy Centre for Heritage and Museum Studies, The Australian National University), Sarah Yu i Naomi Appleby (Nyamba Buru Yawuru), dr Corinna Erckenbrecht (Reiss-Engelhorn-Museums) oraz dr Łukasz Bukowiecki (Uniwersytet Warszawski), którzy analizowali dziedzictwo Hermanna Klaatscha, wysiłki na rzecz repatriacji szczątków przodków rdzennych mieszkańców Australii oraz szersze implikacje takich zbiorów w kontekstach niemieckim i polskim. Dyskusja panelowa, którą prowadziła dr Magdalena Wróblewska, dyrektorka Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, umożliwiła wymianę doświadczeń między naukowcami, pracownikami muzeów i przedstawicielami społeczności. Popołudniowa sesja obejmowała wystąpienia ekspertów z zakresu historii, muzeologii i biologii, omawiających wyzwania związane z zarządzaniem i prezentowaniem wrażliwych zbiorów.

Wnioski

Potrzeba etycznych ram zarządzania dziedzictwem.

  • Uniwersytety i muzea muszą przyjąć jasne zasady etyczne dotyczące pozyskiwania, przechowywania i wystawiania wrażliwych kolekcji, szczególnie jeśli zostały one zdobyte w wyniku przemocy kolonialnej, wojennej lub innych nieetycznych działań.
  • Zaangażowanie społeczności dotkniętych przemocą, historyków i etyków jest kluczowe dla zapewnienia odpowiedzialnej kuratorskiej pracy oraz badań.

Znaczenie międzynarodowej i interdyscyplinarnej współpracy.

  • Inicjatywa pokazała, że międzynarodowa współpraca między organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, instytucjami akademickimi, muzeami oraz społecznościami rdzennymi może ułatwić wysiłki na rzecz restytucji i wzmocnić etykę zarządzania kolekcjami.
  • Wkład ekspertów z zakresu medycyny, antropologii, kulturoznawstwa i kuratorstwa wzbogacił debatę i uwydatnił różnorodne perspektywy.

Repatriacja jako konieczny, acz skomplikowany proces.

  • Zwrócenie ludzkich szczątków i religijnych obiektów społecznościom ich pochodzenia to istotny krok w kierunku sprawiedliwości historycznej. Wymaga jednak koordynacji prawnej, dyplomatycznej i instytucjonalnej.
  • Chociaż repatriacja jest często postrzegana jako akt sprawiedliwość, muzea muszą pogodzić interesy badawcze ze zobowiązaniami etycznymi zobowiązaniami, aby zagwarantować traktowanie kolekcji z szacunkiem i ostrożnością.

Adaptacja narracji muzealnych i praktyk wystawienniczych.

  • Wystawy zawierające wrażliwe dziedzictwo muszą być przygotowywane z odpowiednią dozą ostrożności, aby upewnić się, że konteksty historyczne, kwestie etyczne oraz perspektywy społeczności dotkniętych przemocą będą reprezentowane.
  • Muzea i uniwersytety powinny przejść od pasywnej opieki do aktywnego zaangażowania, wspierając dialog na temat dziedzictwa kolonialnego oraz wysiłki na rzecz restytucji.

Zmiany polityczne i instytucjonalne są konieczne.

  • Wiele instytucji akademickich i muzealnych nie posiada formalnych polityk zarządzania wrażliwym dziedzictwem. Inicjatywa ta uwypukliła potrzebę systemowych reform, które pozwoliłyby dostosować praktyki instytucjonalne do standardów etycznych oraz międzynarodowych rekomendacji.
  • Przyszłe dyskusje powinny skupić się na zintegrowaniu polityki etycznego zarządzania kolekcjami z uniwersyteckimi programami nauczania oraz muzealnymi strukturami zarządzającymi.

Rola edukacji i świadomości społecznej.

  • Konferencja podkreśliła wagę edukacji zarówno społeczności akademickich, jak i szerszej publiczności na temat etycznego zarządzania wrażliwym dziedzictwem.
  • Zaangażowanie studentów i młodych badaczy w te dyskusje może wspierać rozwój nowego pokolenia badaczy i kuratorów, którzy będą bardziej świadomi kwestii etycznych.
  • Planowana publikacja naukowa w 2026 roku pogłębi te dyskusje, przyczyniając się do globalnego dyskursu na temat pamięci, dziedzictwa i sprawiedliwości społecznej.

Więcej informacji

Pełen program konferencji

Zobacz nagrania z konferencji

Finansowanie

 

Fotografie – Wojciech Chrubasik