Jak zachować niszczejące dziedzictwo materialne i odtworzyć to, co zostało utracone?

Kontekst

Projekt Macewy 3D wyrasta z inspiracji historyczną obecnością wspólnoty żydowskiej we Wrocławiu (Polska; dawniej niemieckie Breslau) i jej istotnego wpływu na kulturalny i społeczny rozwój miasta. Cmentarze żydowskie we Wrocławiu odzwierciedlają style artystyczne i architektoniczne różnych okresów, ukazując minione trendy kulturowe. Niemniej jednak czynniki takie jak czas, wojna, zanieczyszczanie, wandalizm oraz niekorzystne warunki pogodowe przyczyniły się do stopniowego pogarszania się stanu tych historycznych miejsc.

Na przestrzeni lat wspólnota żydowska we Wrocławiu przeszła znaczące zmiany. II wojna światowa i Zagłada, powojenne deportacje oraz zaniedbania okresu PRL doprowadziły do niemal całkowitego zniknięcia niegdyś prężnie rozwijającej się społeczności. Cmentarze popadły w ruinę z powodu zniszczeń, rozwoju urbanistycznego i zmieniającej się dynamiki społecznej. Niektóre miejsca dziedzictwa żydowskiego ocalono i odrestaurowano, inne zostały zaniedbane lub zmieniły swoją funkcję. Cmentarze we Wrocławiu ucierpiały w różnym stopniu pod wpływem szkód i transformacji. Te przy ul. Ślężnej (dawniej Lohestrasse) i ul. Lotniczej (dawniej Flughafenstrasse), mimo że wciąż obecne w tkance miejskiej i częściowo odrestaurowane, borykają się z postępującym niszczeniem spowodowanym czynnikami środowiskowymi i ludzkimi. Cmentarz przy ul. Gwarnej (dawniej Claassenstrasse) uległ stopniowej dewastacji już w okresie przedwojennym; po wojnie został zabudowany budynkami mieszkalnymi.

Cmentarze żydowskie stanowią pomniki pamięci niegdyś prężnie rozwijającej się społeczności żydowskiej. Projekt Macewy 3D ma na celu digitalizację tych miejsc pochówku i zagwarantowanie, że zawarta w nich historia nie zostanie zapomniana. Skanowanie i rekonstrukcja macew (nagrobków żydowskich) dostarczają wglądu w biografie i tożsamości pochowanych tam osób. Wybrane nagrobki żydowskie we Wrocławiu po raz pierwszy są dostępne w formie cyfrowej. Co więcej, niektóre inskrypcje zostały odczytane, a utracona historia – odtworzona. Projekt stanowi istotne osiągnięcie z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego i humanistyki cyfrowej, a jednocześnie gwarantuje, że żydowskie dziedzictwo Wrocławia nie zostanie zapomniane.

Projekt jest efektem współpracy wielu organizacji i badaczy, w tym:

Kluczowe aspekty projektu

  • Sukcesywna digitalizacja niemal 30 macew. Zastosowanie skanowania 3D i fotogrametrii do digitalizacji nagrobków z trzech wrocławskich cmentarzy żydowskich umożliwiło ich zachowanie w formie cyfrowej.
  • Rekonstrukcja utraconych macew. Jednym z najważniejszych osiągnięć projektu była cyfrowa rekonstrukcja – na podstawie archiwalnej dokumentacji – całkowicie zdewastowanych nagrobków ze zniszczonego cmentarza żydowskiego przy ul. Gwarnej.
  • Rekonstrukcja zapomnianych mikrohistorii. Dzięki analizie inskrypcji, zapisów historycznych i materiałów archiwalnych zespół projektu zdołał odzyskać niektóre  historie osób pochowanych na wrocławskich cmentarzach żydowskich. Łącząc narzędzia cyfrowe z badaniami historycznymi, projekt ilustruje potencjał wykorzystania humanistyki cyfrowej do odzyskania nieopowiedzianych historii.
  • Webinary na temat digitalizacji i badań pamięci. Projekt obejmował serię publicznych spotkań online, które miały na celu rozpowszechnienie i promocję wyników badań i dokumentacji cyfrowej. Dyskusje z udziałem ekspertów zilustrowały rolę narzędzi cyfrowych w ochronie dziedzictwa i pamięci zbiorowej.
  • Szeroko zakrojona działalność edukacyjna. Udział instytucji z całej Polski, w tym szkół podstawowych, średnich, uczelni wyższych i akademii sztuk pięknych, zapewnił dotarcie z wiedzą na temat cyfrowej ochrony dziedzictwa do różnych grup wiekowych i społeczności. Uczniowie i nauczyciele z miast i obszarów wiejskich byli aktywnie zaangażowani w projekt, co przyczyniło się do większego oswojenia dziedzictwa żydowskiego oraz humanistyki cyfrowej.
  • Połączenie historii i technologii. Łącząc badania historyczne z zaawansowanymi narzędziami wizualizacyjnymi, projekt pokazuje, jak pomocna może być technologia w odzyskiwaniu elementów historii uważanych za nieodwracalnie utracone.
  • Dostępność badań i modeli 3D. Publikacja wyników na stronie UMF i udostępnienie modeli 3D na platformie Sketchfab zapewnia długoterminowy dostęp do badań badaczom, potomkom i szerszej publiczności.

Wyzwania

Poziom zniszczeń. Jedno z głównych wyzwań stanowiła identyfikacja i dokumentacja nagrobków, szczególnie w przypadkach, gdy inskrypcje uległy erozji, uszkodzeniu lub jeśli pokrywała je roślinność. XVIII-wieczny cmentarz żydowski we Wrocławiu (ul. Gwarna) został zniszczony i zabudowany, co uniemożliwiło zlokalizowanie oryginalnych nagrobków na tym terenie. Dodatkowo, zapisy historyczne i dokumenty archiwalne związane z cmentarzami są często niepełne, rozproszone lub trudne do uzyskania, co rodziło konieczność intensywnych badań i współpracy z wieloma instytucjami.

Wyzwania związane z działalnością w przestrzeniach publicznych. Projekt obejmował skanowanie nagrobków na czynnych cmentarzach (ul. Lotnicza) lub na terenach należących do muzeum (ul. Ślężna) – konieczność poszanowania tradycji religijnych i kulturowych oraz potrzeb odwiedzających wymagała starannego rozplanowania prac.

Balansowanie między pamięcią historyczną, naturą i przestrzenią publiczną. Utrzymywanie cmentarzy żydowskich w dobrym stanie rodzi konieczność rozwiązywania konfliktów na linii ochrona dziedzictwa – rozwój urbanistyczny – troska o środowisko. Niektóre nagrobki otoczone są drzewami i roślinnością, rozrastającymi się wraz z upływem czasu, co prowadzi do dylematu pomiędzy przywracaniem historycznych elementów a zachowaniem środowiska naturalnego. Zastosowanie dokumentacji cyfrowej – takiej jak skanowanie 3D – umożliwia dostęp do repozytorium pamięci bez fizycznych ingerencji, minimalizując zakłócanie spokoju zarówno miejsc dziedzictwa, jak i natury.

Rozwiązania

Technologia skanowania 3D i modelowania – Projekt wykorzystuje wysokiej rozdzielczości skanowanie 3D do cyfrowego zachowania nagrobków, umożliwiając dokładną dokumentację bez ingerencji fizycznej. Dostępne funkcje pozwalają na analizę modelu 3D danego obiektu – nawet bez zachowanego tekstu – i ujawnienie jego ważnych szczegółów. Metoda ta pomaga w odtworzeniu nieczytelnych inskrypcji i stworzeniu interaktywnego archiwum cyfrowego.

Wirtualna rekonstrukcja – W przypadkach, gdy nagrobki zostały zniszczone, narzędzia cyfrowe umożliwiają rekonstrukcję utraconych elementów na podstawie istniejącej dokumentacji autorstwa Alfreda Grotte, starych fotografii oraz spisów nagrobków.

Cyfrowe atlasy – Skanowane nagrobki i rekonstruowane inskrypcje są udostępniane online, umożliwiając badaczom, rodzinom i szerokiej publiczności zdalne odkrywanie żydowskiego dziedzictwa Wrocławia.

Interdyscyplinarna współpraca – Projekt łączy wiedzę z zakresu historii, humanistyki cyfrowej, konserwacji i technologii, zapewniając kompleksowe i dokładne przedstawienie cmentarzy.

Opowiadanie historii i mikrohistorie – Odtwarzając osobiste historie osób pochowanych na cmentarzach, projekt przywraca do życia indywidualne narracje, czyniąc historię bardziej angażującą i przystępną.

Opis

Działania w ramach projektu zostały podzielone na cztery etapy:

  1. Badania i analiza naukowa wybranych macew (nagrobków żydowskich)
  2. Dokumentacja cyfrowa 26 macew, obejmująca skanowanie 3D, fotogrametrię, fotografię i modelowanie 3D
  3. Publikacja wyników badań, w tym mikrohistorii i modeli 3D na stronie internetowej UMF
  4. Webinary i promocja wyników oraz propagowanie wykorzystania narzędzi cyfrowych w naukach humanistycznych

UMF zdigitalizowało wybrane macewy ze wszystkich trzech wrocławskich cmentarzy żydowskich: cmentarza z XVIII w. przy ul. Gwarnej, dawniej Claassenstrasse (3 modele – rekonstrukcja), XIX-wiecznego Starego Cmentarza Żydowskiego przy ul. Ślężnej, dawniej Lohestrasse, obecnie Muzeum Sztuki Cmentarnej, oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia (8 modeli) oraz XX-wiecznego Nowego Cmentarza Żydowskiego przy ul. Lotniczej, dawniej Flughafenstrasse (15 modeli), który obecnie służy Gminie Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu.

Selekcji macew na potrzeby dokumentacji cyfrowej dokonał zespół UMF we współpracy z ekspertami, w tym dr Renatą Wilkoszewską-Krakowską, kuratorką Muzeum Sztuki Cmentarnej we Wrocławiu, oraz Piotrem Gotowickim, byłym opiekunem Nowego Cmentarza Żydowskiego przy ul. Lotniczej we Wrocławiu. Wybór materiału do digitalizacji oparty był na następujących kryteriach: nagrobki reprezentujące różne style architektoniczne, te w krytycznym stanie zachowania lub te z unikalnymi motywami rzeźbiarskimi, reprezentujące różne grupy społeczne przedwojennej wspólnoty żydowskiej – znanych rodzin i osób (np. uczonych, rabinów, przedsiębiorców), jak również zwykłych obywateli, z nierozpoznanymi dotąd historiami osobistymi (np. dzieci, kobiety).

Proces digitalizacji przebiegał w ścisłej współpracy z lokalnymi partnerami: Fundacją Akcelerator Obywatelski SPARK odpowiedzialną za skanowanie 3D, Gminą Wyznaniową Żydowską we Wrocławiu, Muzeum Sztuki Cmentarnej – Muzeum Miejskim Wrocławia oraz inicjatywą „Spod ziemi patrzy Breslau”, pracującą z pozostałościami cmentarzy starego Wrocławia oraz odzyskiwaniem historii osób tam pochowanych. Modele 3D nagrobków są przechowywane na specjalnej platformie Sketchfab.com.

Zorganizowano również serię webinarów we współpracy z Żydowskim Muzeum Galicja w Krakowie. Podczas webinarów omówiono zarówno wysiłki digitalizacyjne podejmowane w ramach projektu, jak i szerszy wachlarz tematów związanych z wykorzystaniem narzędzi cyfrowych do ochrony dziedzictwa kulturowego. Do prowadzenia webinarów zapraszano ekspertów muzealnictwa, badaczki, aktywistki oraz specjalistów ds. digitalizacji.

Wnioski

  • Znaczenie konsultacji z ekspertami – Współpraca z historykami, profesjonalistami muzealnymi i opiekunami cmentarzy była kluczowa przy wyborze nagrobków do digitalizacji.
  • Kwestie logistyczne – Wykorzystanie platformy Sketchfab.com do prezentowania modeli 3D umożliwiło międzynarodowej społeczności swobodny dostęp do wyników projektu.
  • Wartość zaangażowania edukacyjnego i publicznego – Webinary stały się platformą badania punktów wspólnych pamięci, technologii i ochrony dziedzictwa kulturowego.
  • Współpraca z instytucjami – Współpraca z instytucjami takimi jak Żydowskie Muzeum Galicja w Krakowie czy Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu umożliwiła połączenie wysiłków digitalizacyjnych z narracjami artystycznymi i kulturowymi.

Więcej informacji

https://urbanmemoryfoundation.org/en/3d-matzevot/
 https://urbanmemoryfoundation.org/macewy3d/
 https://youtu.be/ywavtMnnbeo

Finansowanie

Unia Europejska (program CERV)

 

Fotografie – Paweł Góral, Fundacja Spark