Jak upamiętnić nieoznakowane grzebaliska żydowskich ofiar Zagłady zgodnie z Halachą i wspólnie z lokalną społecznością?

Kontekst 

W wyniku wydarzeń XX w. na mapie Europy Środkowo-Wschodniej pojawiły się – używając sformułowania Martina Pollacka – „skażone krajobrazy”, czyli miejsca przemocy i masowych mordów, po których ślady starannie zatarto.

Nieupamiętnione i nieoznaczone grzebaliska żydowskich ofiar Zagłady stanowią przykład tego rodzaju miejsc. Setki z nich zlokalizowane są na terenie polskich wsi i miasteczek; mogą one być indywidualne, zbiorowe i masowe, znajdować się wśród dzisiejszych pól uprawnych, lasów czy przy drogach. Fundacja Zapomniane zajmuje się odnajdywaniem, badaniem i upamiętnianiem tych miejsc.

Realizowane od 2017 r. projekty pozwoliły na oznaczenie specjalnymi, drewnianymi macewami kilkudziesięciu z nich w sposób zgodny z Halachą (religijnym prawem żydowskim), która zabrania inwazyjnych badań i naruszania kości zmarłych.

W projekcie „MultiMemo”, promującym ideę pamięci wielokierunkowej, skupiono się na miejscach pochówku, gdzie spoczywają ofiary żydowskie i romskie, a także kobiety — często pojedyncze ofiary przemocy.

Najważniejsze aspekty projektu

  • Włączenie lokalnej społeczności w partycypacyjny proces tworzenia symbolicznego znacznika miejsca pochówku
  • Transformacja „nie-miejsca pamięci” w miejsce pamięci bez konieczności gruntownej ingerencji w strukturę terenu – przy pomocy drewnianej macewy
  • Połączenie sztuki rzemiosła i najnowszych technologii w procesie upamiętnienia

Wyzwania 

  • JAK zmierzyć się z brakiem oficjalnego upamiętnienia i czytelnego oznakowania grzebalisk?
  • JAK zwiększyć wiedzę lokalnej społeczności na temat dopuszczalnych przez Halachę form upamiętnienia, pomimo nieobecności osób żydowskich?
  • JAK zmienić postrzeganie miejsc związanych z historią żydowską jako „obcych”?

Rozwiązania 

  • Partycypacyjny, inkluzyjny i angażujący lokalną społeczność charakter procesu upamiętnienia, w którym członkowie i członkinie społeczności lokalnych stają się współtwórcami skromnego pomnika/znacznika. Wspólne tworzenie upamiętnienia jako katalizator lokalnej troski o miejsca związane z żydowską historią oraz takich, gdzie spoczywają różne grupy ofiar
  • Tymczasowy i nieinwazyjny charakter upamiętnienia w formie znacznika, który nie narzuca z góry założonych sposobów upamiętniania, ale otwiera drogę do dalszych działań kommemoratywnych

Opis

We wrześniu 2017 r. Fundacja Zapomniane we współpracy z The Matzevah Foundation oznaczyła 30 przebadanych wcześniej żydowskich grzebalisk przy pomocy stworzonych w tym celu, symbolicznych drewnianych znaczników w formie macew.

Znaczniki nawiązywały do tradycyjnych dla żydowskich cmentarzy wschodniej Polski, drewnianych nagrobków, a wykorzystany do ich stworzenia materiał – drewno modrzewiowe i sosnowe – był używany na południu i wschodzie kraju. Przy pomocy lasera na macewach wygrawerowano polskojęzyczne inskrypcje oraz tancewę – skrót złożony z pięciu hebrajskich liter TNCBN, oznaczający „niech jego (jej) dusza zostanie związana w węzeł życia”. Inskrypcje wykonano krojem pisma stworzonym w ramach projektu Warszawskie Kroje, inspirowanym przedwojennymi szyldami i warszawskimi tablicami upamiętniającymi II wojnę światową.

Działania te miały na celu minimalną ingerencję w krajobraz, przypominającą o tym, co niewidoczne, a jednak obecne w pamięci lokalnych społeczności. Była to zarazem próba wpisania ich w lokalną infrastrukturę pamięci.

Tymczasowość upamiętnienia była celowa – otwierała możliwość przejęcia przez lokalne społeczności opieki nad tymi miejscami, ich oswojenia, a być może także zainicjowania własnych praktyk upamiętniających (w tym tych trwałych).

W kolejnych latach inicjatywę kontynuowano i rozwijano, realizując kolejne projekty znakowania żydowskich grzebalisk drewnianymi znacznikami oraz organizując warsztaty  tworzenia macew z udziałem lokalnej młodzieży.

Za sprawą współpracy z Creative Coding Lab przy Uniwersytecie SWPS, Fundacja Zapomniane opracowała własne, przenośne narzędzie do tworzenia inskrypcji na znacznikach wspólnie z reprezentantami lokalnych społeczności. Dzięki temu znaczniki są tworzone na miejscu — w procesie partycypacyjnych warsztatów stolarskich, połączonych z odkrywaniem lokalnej historii oraz tworzeniem inskrypcji przy użyciu nowoczesnych technologii.

Wnioski 

  • Partycypacyjny i nieinwazyjny charakter projektu, inspirujący lokalną społeczność do zmiany perspektywy i zainicjowania dalszych działań
  • Interdyscyplinarny model upamiętnienia, łączący pracę z lokalną społecznością, nowoczesne technologie i tradycyjne rzemiosło
  • Długofalowe podejście do projektu, jego kontynuacja i rozbudowa o kolejne elementy (warsztaty).

Więcej informacji 

Więcej informacji o projekcie Punkty odniesienia: MACEWY_punkty-odniesienia_folder.pdf (zapomniane.org)

Pełna lista projektów poniżej.

Finansowanie

 

Fotografie – Fundacja Zapomniane