Kontekst
Przedwojenna społeczność żydowska w Polsce liczyła ponad 3,5 miliona. W najnowszym spisie powszechnym (2021) żydowską tożsamość zadeklarowało 17 tys. osób; w dziesięciu gminach żydowskich na terenie kraju zarejestrowanych jest obecnie 1 700 osób. Spuścizna tej niewielkiej społeczności to 1 200 cmentarzy żydowskich. Zaledwie ich niewielka część należy do gmin wyznaniowych żydowskich lub Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP. Zdecydowana większość jest własnością jednostek samorządu terytorialnego lub Skarbu Państwa, a nawet – choć to sprzeczne z polskim prawem – osób fizycznych i osób prawnych.
Wiele cmentarzy żydowskich niszczeje lub znacząco zmienia swój charakter nie tylko w wyniku aktów wandalizmu, ale przede wszystkim ze względu na upływ czasu, brak mechanizmów zabezpieczających ich dobrostan na szczeblu samorządowym czy państwowym oraz postępujące procesy przyrodnicze. Przykładowo, na cmentarzu żydowskim w Warszawie, przy ul. Okopowej – drugim co do wielkości w Polsce i jednym z największych na świecie – żyje obecnie blisko 50 gatunków ptaków; znajdują się tam także pszczele ule.
Z punktu widzenia Halachy (religijnego prawa żydowskiego), cmentarz żydowski nigdy nie traci swojej funkcji. Zachowuje ją nawet wówczas, gdy w jego obrębie prowadzone były inwazyjne prace archeologiczne (niezgodne z Halachą), gdy doszło do usunięcia macew i/lub gdy na jego terenie – w wyniku powojennych procesów urbanistycznych, instytucjonalnych zaniedbań bądź nieobecności lub niewydolności finansowej i osobowej lokalnej społeczności żydowskiej – powstały sklepy i inne lokale usługowe, place zabaw czy budynki mieszkalne.
Najważniejsze aspekty projektu
- Konieczność dbania o cmentarze żydowskie jako wspólne dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze
- Uwzględnienie w pracy z tego typu miejscami ich złożonego charakteru
- Uważność na wszystkie aspekty i funkcje cmentarzy (miejsca pochówków, spacerów, bioróżnorodności)
Wyzwania
- JAK łączyć niekiedy wykluczające się potrzeby objęcia opieką przyrody i tkanki zabytkowej?
- JAK konstruować narrację o przyrodzie w miejscach, w których jej bujny rozkwit jest konsekwencją Zagłady i powojennych zaniedbań?
- JAK wykorzystać różnorodność cmentarzy do celebrowania żydowskiego dziedzictwa?
Rozwiązania
- Połączenie obu perspektyw – przyrodniczej i kulturowej – w tworzeniu narracji na temat cmentarzy żydowskich oraz organizacja wydarzeń dla szerokiego grona odbiorców, koncentrujących się na wszystkich aspektach miejsca (np. spacery historyczno-przyrodnicze)
- Uwzględnianie warstwy przyrodniczej w procesie tworzenia i projektowania upamiętnień i oznaczeń (zielone upamiętnienia) tak, aby szanowały one historię tych miejsc oraz ich współczesne otoczenie
- Wykorzystanie potencjału tego rodzaju dziedzictwa dla działań edukacyjnych i społecznych, które uwrażliwiałyby na aspekty przyrodnicze oraz czerpanie z ich potencjału dla celów badawczych i środowiskowych (np. ule na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej czy prowadzone tam badania ptaków).
Opis
Warszawskie cmentarze żydowskie to cenne miejsca dziedzictwa, a jednocześnie obszary bioróżnorodności. Choć jako cmentarze żydowskie mogą wydawać się „obce” dla nieżydowskich społeczności mieszkających w ich otoczeniu, ich wartość przyrodnicza bezpośrednio przekłada się na dobrostan tychże społeczności. Zorganizowanie spacerów i warsztatów dla mieszkańców i mieszkanek okolicy było sposobem na zapoznanie ich z obiema tymi sferami (w przypadku cmentarza żydowskiego na Bródnie – społeczności w dużej mierze defaworyzowanej).
23 czerwca 2024 r. odbyło się wydarzenie Pamięć, natura i kult – miejsce cmentarza żydowskiego w przyszłości Warszawy, poświęcone Cmentarzowi Żydowskiemu na Bródnie. Jego celem było zaproszenie potencjalnych partnerów do działań podejmowanych już przez społeczność żydowską, aby zachować i rewitalizować cały ten wyjątkowy obszar: nieustannie zagrożone historyczne miejsca pochówku, ale też porośnięty zielenią, zdewastowany teren w jego obrębie.
Pierwsza część spotkania odbyła się na cmentarzu i trwała ponad dwie i pół godziny – członkowie Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz osoby pracujące w Zarządzie cmentarza objaśniali charakter wyzwań, z jakimi mierzą się podczas realizacji niezbędnych działań: dokumentacji, ochrony i upamiętnienia miejsca spoczynku ponad 200 000 Żydów, zawierającego ponad 40 000 nagrobków.
Kolejna część spotkania odbyła się w lokalnej instytucji kulturalnej i zarazem siedzibie partnerów wydarzenia – Praskim Centrum Kultury. Toczono tam dyskusje na temat pomysłów zachowania materialnego dziedzictwa Cmentarza Żydowskiego na Bródnie oraz tzw. Czwartej Natury (porastającego go lasu), przy jednoczesnym utrzymaniu funkcji turystycznych oraz tradycyjnych funkcji religijnych.
W wydarzeniu wzięły udział m.in. osoby reprezentujące urząd dzielnicy, konserwatorzy zabytków oraz kierownictwo dwóch istotnych warszawskich instytucji kultury: Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma oraz Muzeum Getta Warszawskiego. Obie te instytucje służą swoim autorytetem w problematycznych kwestiach dotyczących żydowskiego dziedzictwa w Polsce.
Wnioski
- Ukazywanie wieloaspektowej wartości cmentarza — jako miejsca pamięci i miejsca przyrody oraz bioróżnorodności – może stać się podstawą nowego sposobu relacji z miejscem dla osób mieszkających w pobliżu, ale kulturowo z nim niezwiązanych
- Wykorzystywanie zielonego charakteru miejsc pamięci na potrzeby działań badawczych czy edukacyjnych koncentrujących się na bioróżnorodności i ochronie przyrody pozwala na uruchomienie wieloaspektowego potencjału tych przestrzeni
- Uwzględnienie aspektu przyrodniczego w procesie projektowania nowych ingerencji w przestrzeń pozwala tworzyć bardziej zrównoważone przestrzenie pamięci, wrażliwe na wyzwania związane z wpływem środowiskowym.
Finansowanie
Wydarzenie organizowane w ramach projektu „MultiMemo: Multidirectional Memory, Remembering for Social Justice”, który jest współfinansowany przez Unię Europejską z programu Citizens, Equality, Rights and Values (CERV 2021-2027).
Fotografie – Jakub Markiewicz