Jak badać, prezentować i upamiętniać historie ofiar Zagłady w sposób etyczny, innowacyjny i angażujący?

Kontekst

Projekt Archiwum krajobrazu wyrasta ze złożonej historii pamięci o Zagładzie w Polsce oraz Europie Środkowej i Wschodniej. Holokaust jest często kojarzony z obozami zagłady, takimi jak Auschwitz czy Treblinka, jednak znacząca liczba żydowskich ofiar została zamordowana poza tymi ośrodkami – w lasach, na polach, wzdłuż dróg. Miejsca te, zazwyczaj zapomniane i nieoznaczone, stanowią tyleż istotny, co pomijany element pamięci o Holokauście.

Projekt jest też odpowiedzią na proces historyczny, w ramach którego wiele tego rodzaju masowych oraz indywidualnych grobów – z powodu powojennych czynników politycznych, społecznych i kulturowych – przez dekady ignorowano. Pod rządami komunistycznymi historię Żydów nierzadko marginalizowano lub wyciszano, a wiele miejsc ich prześladowań pozostawało  nieoznaczonych lub było przystosowywanych do pełnienia innych funkcji. Z czasem, pod wpływem prowadzonych w Polsce badań historycznych, świadectw ocalałych i działań na rzecz upowszechnienia pamięci o Zagładzie, nastawienie do niej ewoluowało.

Fundacja Zapomniane odgrywa kluczową rolę w powracaniu do tych miejsc, oznaczaniu ich oraz zapewnieniu, że ich historyczne i etyczne znaczenie zostanie rozpoznane i utrzymane. Ponieważ w wielu przypadkach chodzi o nieoznakowane cmentarze, mamy do czynienia z wymiarem sakralnym i etycznym. Religijne prawo żydowskie (Halacha) zabrania przekopywania czy jakiegokolwiek fizycznego zakłócania miejsc pochówku, co rodzi konieczność zastosowania nieinwazyjnych metod badawczych – takich jak mapowanie geolokalizacyjne, fotografia lotnicza czy radar penetrujący grunt. W ramach projektu szczególny nacisk położono na fakt, że krajobrazy te powinny być traktowane jako miejsca historyczne i chronione przed zniszczeniem lub zapomnieniem.

Projekt koncentrował się właśnie na krajobrazie, będącym zarazem świadkiem i archiwum przeszłych okrucieństw. W przeciwieństwie do tradycyjnych pomników – statycznych i ustrukturyzowanych – wystawa Archiwum krajobrazu uwydatniała sposób, w jaki krajobrazy naturalne i kulturowe przechowują ślady historii: od fizycznych dowodów w glebie, aż po przekazy ustne i zapisy archiwalne.

Projekt był wspólnym przedsięwzięciem, angażującym:

  • Fundację Zapomniane, specjalizującą się w lokalizowaniu i dokumentowaniu nieoznakowanych miejsc pochówku Żydów.
  • Zespół wystawienniczy: dr Aleksandrę Janus (kuratorkę), Aleksandra Schwarza (fotografa i badacza) oraz trio badawcze – Agnieszkę Nieradko, dra Szymona Lenarczyka, dra Sebastiana Różyckiego.
  • Społeczności lokalne, które złożyły cenne relacje ustne, brały udział w działaniach upamiętniających i pomagały włączyć poszczególne miejsca pamięci do szerszej świadomości historycznej.
  • Instytucje dyplomatyczne: Instytut Polski w Brukseli, Mission of Norway to the EU,
  • Belgijskie organizacje żydowskie: Jewish Secular Community Center w Brukseli (CCLJ), CEJI – A Jewish Contribution to an Inclusive Europe.
  • Urban Memory Foundation, skupiająca się na historii publicznej i badaniach pamięci.

Najważniejsze aspekty projektu

  • Etyczne i nieinwazyjne metody badawcze. Jednym z najważniejszych wymiarów projektu jest jego zobowiązanie do prowadzenia badań zgodnie z żydowskim prawem religijnym (Halachą). W przeciwieństwie do tradycyjnej archeologii, w ramach której w miejscach pochówku prowadzono by prace wykopaliskowe, w tym przypadku zdecydowano się na metody nieinwazyjne.
  • Odkrycie i udokumentowanie zapomnianych miejsc pochówku. Do tej pory Fundacja Zapomniane zlokalizowała ok. 300 nieoznakowanych miejsc pochówku ofiar Zagłady w Polsce. Sto z nich zostało oznaczonych, a ponad tuzin – trwale upamiętnionych.
  • Połączenie sztuki i badań historycznych. W odróżnieniu od tradycyjnych projektów badawczych, Archiwum krajobrazu łączy dokumentację historyczną z interpretacją artystyczną, wykorzystując fotografie, filmy dokumentalne i poetykę wystawienniczą. Z punktu widzenia szerokiej publiczności, zwiększa to przystępność pamięci.
  • Wypracowanie nowego modelu upamiętniania Zagłady. Zamiast stawiać statyczne pomniki, Archiwum krajobrazu promuje interaktywną, opartą na badaniach formę pamięci, angażującą społeczności lokalne. Fundacja Zapomniane zaprojektowała specjalny drewniany znacznik w formie macewy, który czyni charakter danego miejsca czytelniejszym zarówno dla Żydów, jak i nie-Żydów (inskrypcje w języku polskim oraz żydowskie symbole).
  • Szacunek dla środowiska naturalnego. Interwencja w krajobraz – zazwyczaj w miejscach przyrody, takich jak lasy czy pola – odbywała się z szacunkiem nie tylko wobec ofiar, ale także wobec środowiska naturalnego. Do produkcji i instalacji markerów (drewnianych macew) Fundacja Zapomniane wykorzystuje naturalne materiały (drewno); w przypadku trwalszych upamiętnień zespół kieruje się tą samą zasadą: zastosowanie materiałów naturalnych (kamień), czerpanie z architektury krajobrazu (rośliny pasujące do lokalnego ekosystemu) oraz upcykling istniejących struktur (np. starszych form upamiętniających).
  • Dyplomacja publiczna. Wystawa została po raz pierwszy pokazana poza Polską, prezentując kolejny, mniej znany aspekt Zagłady zachodnioeuropejskiej publiczności. Projekt zyskał wsparcie wielu polskich i belgijskich instytucji; został także włączony do programu polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej 2025.

Wyzwania

Wyzwania, z którymi mierzono się w ramach projektu, to m.in.:

  • Identyfikacja miejsc pochówku bez prowadzenia prac wykopaliskowych, zgodnie z wymaganiami żydowskiego prawa religijnego (Halachy).
  • Przezwyciężenie historycznych zaniedbań, za sprawą których wiele miejsc zatraciło swój charakter w procesie ubranizacji i naturalnego zarastania.
  • Zrównoważenie pamięci historycznej i ochrony środowiska oraz dopilnowanie, by naturalny krajobraz pozostał nietknięty, a jednocześnie był odpowiednio udokumentowany i oznaczony.
  • Zaangażowanie społeczności lokalnych i wykorzystanie wiedzy potocznej, szczególnie w przypadkach, gdy pamięć o Zagładzie była marginalizowana.

Rozwiązania

Aby sprostać powyższym wyzwaniom, w ramach projektu:

  • Wykorzystano nowoczesne technologie (takie jak georadar, LiDAR i fotografia lotnicza) w celu udokumentowania miejsc pochówku bez naruszania gleby.
  • Zastosowano nieinwazyjne metody badawcze – opracowane i wykorzystywane przez Fundację Zapomniane, w pełni zgodne z Halachą (żydowskim prawem religijnym) – aby zagwarantować, że miejsca pochówku pozostaną nienaruszone.
  • Zaangażowano artystów i fotografów, aby przekształcić wyniki badań w wizualnie imponującą wystawę, a zarazem zwiększyć przystępność pamięci poza kręgami akademickimi.
  • Podjęto współpracę z międzynarodowymi instytucjami, rozszerzając zasięg projektu i wspierając dialog między polskimi, żydowskimi i międzynarodowymi odbiorcami.
  • Z myślą o młodszym pokoleniu opracowano nowe modele edukacyjne, wykorzystujące wirtualne mapowanie i interaktywne wystawy do transferu wiedzy i pamięci o Zagładzie oraz kwestiach etycznych.

Opis

W okresie od 16 stycznia do 28 lutego 2025 r. wystawa była prezentowana w dwóch lokalizacjach w Brukseli (Belgia): Jewish Secular Community Center (w języku francuskim) oraz w Norway House (w języku angielskim). Przedstawiała wyniki badań prowadzonych przez Fundację Zapomniane, organizację zajmującą się lokalizowaniem i identyfikowaniem nieoznakowanych miejsc pochówku ofiar Holokaustu w Polsce, zgodnie z żydowskim prawem religijnym (Halachą). Fundacja wykorzystała nowoczesne narzędzia technologiczne oraz nieinwazyjne techniki badawcze, które umożliwiły identyfikację miejsc pochówku bez ich naruszania i stanowiły alternatywę dla tradycyjnej archeologii.

Do tej pory Fundacja Zapomniane zlokalizowała około 300 wcześniej nieznanych miejsc pochówku w Polsce, oznaczyła 100 z nich i trwale upamiętniła kilkadziesiąt. Wystawa prezentowała wybrane z nich za pomocą fotografii oraz szczegółowej mapy z geolokalizacją, wskazującej miejsca pochówku. Przedstawiając obrazy tych miejsc, wystawa zwracała uwagę na pozornie niewidoczne miejsca pamięci w polskim krajobrazie, zachęcając odwiedzających do zapoznania się z ich zapomnianymi historiami i uznania ich.

Wystawa zawierała fotografie analogowe wysokiej rozdzielczości autorstwa Aleksandra Schwarza, które uchwyciły istotę nieoznakowanych miejsc pochówku. Ponadto, mapowanie geolokalizacyjne pozwalało na wizulną rekonstrukcję precyzyjnych lokalizacji masowych i indywidualnych grobów. Instalacje wystawowe podważały przeświadczenie o „niewidoczności” pamięci, ukazując krajobrazy jako aktywnych świadków historii.

Wnioski

Projekt stanowi wzór dla przyszłych inicjatyw dotyczących pamięci o Zagładzie i nieoznakowanych miejscach pochówku.

  • Innowacyjne, nieinwazyjne metody badawcze mogą stanowić narzędzie etycznych badań historycznych, dające się wykorzystać w innych kontekstach.
  • Współpraca pomiędzy badaczami, artystami i społecznościami wzmacnia zarówno historyczną dokładność projektu, jak i emocjonalne zaangażowanie weń.
  • Międzynarodowe partnerstwa wzmacniają globalny dialog na temat pamięci o Zagładzie, pozwalając na rozpoznanie zapomnianych historii poza granicami danego państwa.
  • Łącząc nowoczesne metody badawcze z elementem artystycznym i wspólnotowym, projekt Archiwum krajobrazu ustanawia nowy standard etycznego i znaczącego upamiętniania Holokaustu.

Projekt zyskał istotne wsparcie ze strony organizacji akademickich, kulturalnych i społecznych; zaangażowali się w niego także lokalni i międzynarodowi interesariusze. Społeczności lokalne wykazały rosnące zainteresowanie odzyskiwaniem zapomnianych historii, często dostarczając relacji ustnych lub materiałów archiwalnych. Akademicy i badacze uznali projekt za pionierski przykład współpracy badań historycznych i humanistyki cyfrowej. Potomkowie ofiar Zagłady wyrazili swoje uznanie, dostrzegając wkład projektu w rozpoznanie i zachowanie historii rodzinnych. Archiwum krajobrazu oferuje nowy model etycznych badań, prezentowania i upamiętniania Zagłady; pokazuje, że praca pamięciowa może odbywać się w sposób pełen szacunku a zarazem innowacyjny.

Więcej informacji

Wystawa „Archiwum krajobrazu” – MultiMemo

Artykuł „La Maison de la Culture Juive”: link

Finansowanie

 

Fotografie – Edouard Gillès / Meltingprod