Bieguny pamięci. Strategie odbudowy tożsamości Cmentarza Żydowskiego na Bródnie

Program wydarzenia

Uroczystość odsłonięcia nagrobków i upamiętnienia 3 grobów odbyła się 29 października 2024 r. na Cmentarzu Żydowskim na Bródnie w warszawskiej dzielnicy Praga-Targówek.
Cmentarz Żydowski na Bródnie to zniszczone miejsce pochówku. Tysiące pochowanych tam osób nie ma nagrobków, a przez lata miejsca ich grobów wydawały się bezpowrotnie utracone — zwłaszcza na obszarze poza ogrodzonym terenem. Jednak dzięki niedawnemu odkryciu trzech archiwalnych fotografii przedstawiających rodziny pozujące przy grobach rodzinnych sprzed 1939 r. możliwe było przybliżenie lokalizacji konkretnych pochówków. Odkrycie to umożliwiło artystyczną reinterpretację dwóch macew (nagrobków) na podstawie nagrobków widocznych na tych zdjęciach.
Powstały w ten sposób dwie drewniane macewy, pomalowane w oryginalnych kolorach i opatrzone tym samym tekstem, który widać na archiwalnych fotografiach. Ich odsłonięcie na miejscu było zbiorowym gestem przywrócenia pamięci — nie tylko o dwóch osobach, których nazwiska są teraz znane, ale także o całym cmentarzu, który 80 lat temu został skazany na zniszczenie. Wydarzenie to było również silnym sygnałem dla władz miejskich, wzywającym je do pomocy społeczności żydowskiej w odzyskaniu prawnych praw do miejsca, aby zapewnić mu pełną ochronę.
Obszar pochówku, położony w zmarginalizowanej dzielnicy, od dawna jest miejscem kojarzonym z „trudnym dziedzictwem” w Polsce. Przez lata teren ten był wykorzystywany jako wysypisko śmieci i stał się przestrzenią do takich działań, jak schroniska dla osób bezdomnych, spożywanie alkoholu i inne formy zaniedbania. Celem wydarzenia było podkreślenie wyjątkowości i świętości obszaru otaczającego cmentarz — ważnego miejsca pochówku, w którym pozostały tysiące grobów — oraz pokazanie władzom lokalnym i sąsiadom, że jest to miejsce, w którym pochowano osoby, z których każda miała wyjątkową historię. Poprzez tę ceremonię staraliśmy się ponownie otworzyć to, co wydawało się zamkniętym rozdziałem w historii i przywrócić godność temu miejscu.
Wydarzenie przyciągnęło liczną i zróżnicowaną publiczność, w tym przedstawicieli instytucji i organizacji z dzielnicy Praga, władz lokalnych, instytucji kulturalnych sąsiadujących z cmentarzem, działaczy miejskich i urzędników publicznych. Obecny był również szef Urzędu Ochrony Zabytków m.st. Warszawy. Ze względu na szczególny charakter wydarzenia uczestniczyli również ksiądz z sąsiedniego cmentarza katolickiego i rabin warszawski. Obecni byli członkowie społeczności żydowskiej, przedstawiciele instytucji żydowskich i bezpośredni potomkowie osób pochowanych na cmentarzu. Ponadto, w ramach zajęć edukacyjnych, wzięła udział duża klasa uczniów szkół średnich z lokalnej szkoły.